Erai

In Chandrapur & Wardha District

View Details

 River Length: 78 Km


 Origin Location: Chimur Hills


 Confluence Location:  Hadasti


 District:Chandrapur , Nagpur Division


 Name and Contact of The Coordinator: 

Dr. Suresh chopane 9822364473 

Yogesh Dudhpachare,  9960011370

Introduction of River

इरई नदी ही वर्धा नदीची उपनदी आहे.

इरई नदीचा उगम कासरबोडी आणि मुरपार तालुका चिमुर जिल्हा चंद्रपूर येथे होतो. 

इरई नदीची लांबी 78 किमी आहे.

महाराष्टात इरई नदीचे खोरे चंद्रपूर जिल्ह्यातील चंद्रपूर,चिमूर आणि भद्रावती या तीन नालुक्यात आहे.

चंद्रपूर जिल्ह्यातील वरील तिन्ही तालुक्यातील 83 गांवे इरई नदीखोऱ्यात आहेत.

इरई नदीचे खोऱे हे WRE – 2 या पानलोटक्षेत्रात आहे.

इराई चा एक प्रवाह कसारबोडी-मुरपार-चारगाव धरि येथे येऊन धानोली गावाजवळ येतो, तर इराई चा दुसरा प्रवाह मुरपार-वाहांनगावं-चंद्ई धारि -धानोली िवळ(२०,२०,५६ N -७९,१२,०४ E) येऊन येथून मूळ इराई नदी सुरू होते.ह्या आधीच चारगाव(२९,२३,२० N -७९,१०,४७ E ) आणि चदई (२०,२५,२३ N -७९,१३,२७ N-७९,१२,४२ E ) ही दोन धरिे बांधली गेली आहेत.

चारगाव ते चंद्रपुर इथपर्यंत नदी पाणलोट क्षेत्रात ४५ गावे आहेत,तर चंदई ते हडस्ती ( संगम) पर्यंत 38 गावे आहेत,म्हणजे इराई च्र्या पानलोट क्षेत्रात ८३ गावे र्येतात ही गावे चंद्रपुर, भद्रावती आणण चचमूर तालुक्र्यातील आहेत

उगम ते संगम अंतर 78 किमी.उगम ते इराई धरण अंतर ४५ किमी.इराई धरण ते संगम अंतर 33 किमी आहे.

पुवी इराई नदी बारमाही होती मात्र काही वर्षी प्रवाह थांबला होता असे नागररि सांगतात.


प्रिय इरई नदीच्या काठावरील नागरिक,

    नद्यांना आपण आई म्हणतो, ति च्याशि वाय आमचा धर्म, शेती आणि संस्कृती वि कसि त होऊ शकला नसता. भगीरथाने प्रभू शंकराची तपश्चर्या करून गंगेला मनुष्य जातीच्या वि कासासाठी हि मालयातून आणले, रोहि णी नदीतील पाण्याच्या वाटपाच्या संघर्षा त तथागत गौतम बुद्धाला देश त्याग करावा लागला, प्रभू महावीराला कैवल्य प्राप्ती रि जूबालि का नदीच्या काठावर झाली तर प्रभूगुरुनानकला काली बेन नदीत डुबकी घेतल्यानंतर ज्ञानप्राप्ती झाली होती. भारतातील प्रत्येकच धर्मा त आणि भारतीयांच्या जीवनात नद्या अशा महत्वाच्या आहेत. ज्या नद्यांनी आमची संस्कृती आणि जीवन घडवि ले त्या नद्यांची अवस्था गटारासारखी झाली आहे. 'राम तेरी गंगा मैली' हे चि त्रपटाचे फक्त शीर्षकच नाही वास्तवि कत: नद्यांची अवस्थाच मरणासन्न झाली आहे. ज्या नद्यांनी हजारो वर्षा पर्यंत आम्हाला अन्न आणि पाणी दिले आणि नगरांची नि र्मि ती झाली ती नगरेआता महानगर बनलीत आणि त्यांच्यातील मलमूत्र, कारखान्यातील रसायनांचे पाणी त्याच नद्यांत सोडले जात आहे. मागील काही वर्षां त नद्यांत आंघोळ करणे, ति ची पूजा करणेनदीतील पाणी पिणे लोकांनी बंद केले आणि यामुळे नदी आणि मनुष्य यांच्यातील अंतर वाढले आणि शेवटी नदीचेआणि आमचेनातेच

तुटत चालले आहे. नद्यांवर मोठी धरणेबांधून, ति च्या पात्रातील स्वच्छ पाणी उचलून कारखान्यातील अत्यंत प्रदूषि त पाणी नद्यांत सोडल्यामुळे आणि शहरांतील मलमूत्राचे पाणी कोणतीही प्रक्रि यान करता ति च्यात वि सर्जि त केल्यामुळे तिचा श्वास कोडं ला आहे. तिच्या काठावर तसेच प्रत्यक्ष तिच्या पात्रात कोळसा खाणी सुरू झाल्यात, ति चे पात्र दसु रीकडे वळवले गेले, ति च्या काठावर खाणीचं े मोठे मोठे ढि गारे उभारले गेले त्यामुळे ति च्या प्रवाह बं दि स्त झाला आणि मग महापूर आला. या महापुराला आम्हीच उच्चशि क्षि त जास्त जबाबदार आहोत, पण याचे आम्हाला काहीच वाटत नाही. नागपुरातील नाग नदी, कोल्हापूरची पंचगंगा, मं ुबईची मि ठी, पुण्याची मुळाआणि मुठा, दि ल्लीआणि आग्र्याची यमुना आणि चं द्रपूरची इरई या सर्वां चीच अवस्था सारखीच आह.े यापैकी कोणत्याही नद्यांतील पाणी सरळ तोडं ात घेतले जाऊ शकत नाही. चंद्रपूरच्या इरई आणि झरपट या नद्यांमुळे हे शहर वसले आहेअसा चंद्रपूरचा इति हास सांगतो. झरपट नदीच्या काठावर दरवर्षी यात्रा भरते, या नदीतील पाणी तीर्थ म्हणून मराठवाड्यातील भावि क आपल्या सोबत येतात. याच नदीचे पाणी चेहऱ्यावर मारल्यामुळे आमचे राजे 'खांडक्या बल्लारशा' सं ुदर दि सायला लागले होते असा चंद्रपूरचा इति हास सांगतो. पण या नदीची अवस्था आज आम्ही काय केली ? ज्या इरई नदीमुळे चंद्रपूर शहराची भरभराट झाली, कारखाने आले त्या इरई नदीची आम्ही काय अवस्था केली ? ति च्या पात्रात कि ती अति क्रमणे

झालीत ? ति च्या प्रवाहात कि ती जलचर आणि मासोळ्या शि ल्लक राहि ल्या आहेत ? हे प्रश्न चंद्रपूरकरांच्या मनात आलेच पाहि जेत.

नद्या मृतपाय होत असताना ति च्या काठावरील ति ची लेकरे बेमुर्वत झाली आहेत, नद्या आजही मनुष्याला पाणी आणि पीक देतात. त्या आजही नि सर्गा च्या आणि आमच्या रक्तवाहि न्या आहेत. शरीरातील रक्तच खराब झाले तर मनुष्याच्याही शरीराला वि वि ध आजार होतात. हेलक्षात घेऊन महाराष्ट्रशासनानेआपल्या परि सरातील नद्या, त्यांचे

उगमस्थान, त्यांच्या काठावरील गावे आणि शहरे, त्या शहरातील आणि गावातील व्यवसाय, नद्यांतील जलचर, नद्यांवरील झालेले अति क्रमण, ति च्या काठावरील कारखान्यातून सोडले जाणारेप्रदूषि त पाणी, आणि त्या प्रदूषि तपाण्याचा एकूणच जीवनसाखळीवर होणारा परि णाम अभ्यासण्यासाठी "चला जानूया नदीला" हा अति शय महत्त्वाचा उपक्रम यावर्षी स्वातंत्र्याच्या अमृत महोत्सवानि मि त्ताने हातात घेतला आहे. महाराष्ट्रातील प्रत्येक नदीसाठी 'नदी प्रहरीचं ी' नि युक्ती शाशनाने के ली आह.े पुढाकार नागरि कांचा आहे आणि सोबत जलसं पदा वि भाग, वनवि भाग, कृषी वि भाग आणि इतरही संबंधि त वि भाग हे सुजाण नागरि कांच्या सोबत काम करणार आहेत. आपल्या घरा शेजारच्या नदीचे संवर्धन लोकांनी पुढाकार घेऊन करावे ही महाराष्ट्र शासनाची भूमि का शासन नि र्णय क्र. संकीर्ण 822२/ प्र. क्र. २७६/सां.का.4 नुसार शासनानेघेतलेली आहे. आपल्या नदीचा इति हास, ति ची महत्ता, ति चेममत्व,

संवर्धन ति च्याच परि सरातील नागरि कांच्याद्वारे अभ्यासानेया शाशन नि र्णयाचा उद्देश आहे. तेव्हा चला आपणही याअभि यानात सामील होऊन इरई नदीला जाणून घेण्याचा प्रयत्न करूया.__

River Samvaad Yatra

River Basin Villages and Related Maps

चंद्रपूर विभाग नकाशा


चंद्रपूर जिल्हा नकाशा


पाणलोट क्षेत्र नकाशा


इरई नदी पुरप्रवण दर्शक नकाशा




Encroachment on River Lands

 चंद्रपुर शहराजवळ नदी येताच अनेक लोकांनी नदीच्या पूर रेषेत अतिक्रमणे केलीली आहेत. हे अतिक्रमण काढावे लागेल.

  नदीच्या प्रत्यक्ष यात्रे दरम्यान इरई नदीचे पात्र हे अतिक्रमणाच्या विळख्यात अडकल्याचे दिसून आले. माणगंगा नदी पात्रात प्रमुख चार प्रकारचे अतिक्रमन दिसून आले.

1.     विहिरींचे अतिक्रमण:-

2.     शेतीचे अतिक्रमण:-

3.     बांधकामाचे अतिक्रमण:-   


1.   विहिरींचे अतिक्रमण:-

         नदीच्या काठावर असणाऱ्या शेतकऱ्यांनी नदीपात्रात विहीर घेऊन त्या विहिरीला सिमेंट काँक्रीटचे कडे तयार केले असून त्या विहिरीतून निघालेला सर्व दगड, गाळ, माती हा राडाराडा नदीच्या पात्रातच टाकलेला आहे. त्यामुळे नदीची वाहन क्षमता खूपच कमी झाल्याचे दिसून आले. नदीपात्रात जवळपास बराच भाग विहरींच्या अतिक्रमणाच्या विळख्यात अडकलेला आहे. आजूबाजूच्या व गावातील शेतकऱ्यांसोबत चर्चा केली असता लोकांनी शेतकऱ्यांनी नदीच्या काठावर किंवा पात्रामध्ये विहिरी घेतल्या असेल तर विहिरी असू द्याव्यात परंतु विहिरीतून निघालेला गाळ, माती, कचरा इत्यादी राडाराडा शेतकऱ्याने तात्काळ बाजूला करावा आसे मत मांडले.


2.   शेतीचे अतिक्रमण:-

माणगंगा नदीची यात्रा करत असताना प्रामुख्याने नदीपात्रात शेत जमिनीचे अतिक्रमण झाल्याचे आढळले. कारण काय तर ही नदी बारमाही वाहत नसल्याने ज्यावेळेस नदीपात्रात पाणी नसते त्यावेळेस शेतकरी आपला बांध नदीपात्रात सरकवतात आणि डायरेक्ट पीक नदीपात्रात घेतले जाते. त्यामुळे शेतकऱ्याचा वैयक्तिक फायदा होतो आहे. परंतु नदीची पाणी वाहन क्षमता व पाणी साठवण क्षमता कमी झाल्याचे दिसून आले.



3.   बांधकामांचे अतिक्रमण:-

   नदीच्या काठावर असणाऱ्या प्रत्येक गावातील स्मशानभूमी नदीपात्रात असल्याचे आढळले.  स्मशानभूमी नदीपात्रात आहेच सोबतच लोकांना तेथे उभे राहता यावे यासाठी नदीपात्रांमध्ये भराव टाकून काही ठिकाणी काँक्रीट तर काही ठिकाणी पेविंग ब्लॉक बसवल्याचे दिसून आले. काही गावात नदीच्या पात्रामध्ये मंदिर व सार्वजनिक शौचालय असल्याचेही दिसून आले. तसेच नदीवर बांधलेले पूल यांची रुंदी नदीच्या रुंदी पेक्षा कमी ठेवल्याने नदी प्रवहास अडथळा निर्माण झाला आहे. 

Forests of River Basin

चंद्रपूर जिल्ह्यातील एकुण वन जमीन 3438.15 चौ.की.मी.

एकुण क्षेत्रफळाशी वन जमीनीची टक्केवारी 30.31%

blog

Pune

Pollution in Indrayani River

The Indrayani River, originating near Lonavala in Maharashtra, holds significant religious and ecological importance. However, it faces severe pollution due to untreated domestic sewage, industrial effluents, and religious activities in towns like Alandi and Talegaon.

blog

pune

Pollution in Bhima River

The Bhima River, a major tributary of the Krishna River, faces significant pollution due to untreated industrial effluents, agricultural runoff, and domestic sewage. Rapid urbanization and industrialization along its banks have further exacerbated the problem, particularly in the Pune and Solapur districts.

blog

Nashik

Water Scarcity and Over-Extraction

The Godavari River is facing water scarcity due to over-extraction for agriculture, industrial use, and growing urban demand. Large-scale irrigation projects, unregulated borewell drilling, and inefficient water management exacerbate the issue.

© 2025, Jal Biradari